Pewnie nieraz słyszałeś o „umowach śmieciowych” – to potoczne określenie umów cywilnoprawnych, takich jak umowa zlecenie czy umowa o dzieło. Nazwa ta zakorzeniła się w debacie publicznej ze względu na ich odmienny, często mniejszy zakres ochrony prawnej w porównaniu z umową o pracę. Choć bywają krytykowane, w odpowiednich sytuacjach mogą stanowić elastyczne rozwiązanie dla obu stron. W tym artykule rozłożymy je na czynniki pierwsze: poznasz ich definicję, podstawy prawne, a także wszystkie wady i zalety.
Spis treści
Definicja i podstawy prawne umów cywilnoprawnych
Umowy cywilnoprawne są regulowane przez Kodeks cywilny i fundamentalnie różnią się od umowy o pracę, którą reguluje Kodeks pracy. Czym się różnią? Kluczowe kryteria rozróżniające te formy zatrudnienia to:
- Stosunek podporządkowania: W umowie o pracę pracownik wykonuje obowiązki pod kierownictwem pracodawcy, w określonym miejscu i czasie. W umowach cywilnoprawnych masz większy zakres samodzielności.
- Osobiste świadczenie pracy: Umowa o pracę wymaga osobistego świadczenia pracy. W umowach cywilnoprawnych często dopuszczalne jest zastępstwo lub zlecenie wykonania zadania innej osobie, o ile umowa nie stanowi inaczej.
- Ryzyko zatrudnienia: Ryzyko związane z zatrudnieniem, np. ekonomiczne czy produkcyjne, w umowie o pracę ponosi pracodawca. W umowach cywilnoprawnych ryzyko spoczywa na Tobie, jako wykonawcy.
Umowy cywilnoprawne nie tworzą stosunku pracy, co oznacza brak pełnej ochrony, którą gwarantuje Kodeks pracy.
Czytaj także: Wypowiedzenie umowy o pracę
Rodzaje umów cywilnoprawnych – charakterystyka i różnice
W Polsce najczęściej spotykanymi formami umów cywilnoprawnych (potocznie nazywanych „śmieciowymi”) są umowa zlecenie i umowa o dzieło. Obie podlegają Kodeksowi cywilnemu, ale każda z nich ma inne cele i wiąże się z odmiennymi konsekwencjami.
Umowa zlecenie
Umowa zlecenie to umowa starannościowa. Oznacza to, że jako zleceniobiorca zobowiązujesz się do sumiennego wykonywania określonych czynności, a nie do osiągnięcia konkretnego rezultatu. Jej głównym celem jest świadczenie usług.
- Składki ZUS: Umowa zlecenie podlega obowiązkowym składkom na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, wypadkowe) oraz zdrowotne. Wyjątek stanowią studenci do 26. roku życia oraz osoby zatrudnione u innego podmiotu z wynagrodzeniem równym lub wyższym minimalnemu.
- Minimalna stawka godzinowa: Jako zleceniobiorcy przysługuje Ci minimalna stawka godzinowa, której wysokość jest ustalana co roku.
Umowa o dzieło
Umowa o dzieło to umowa rezultatu. Wykonawca zobowiązuje się do stworzenia konkretnego, namacalnego i weryfikowalnego dzieła, na przykład napisania artykułu, stworzenia strony internetowej czy wykonania projektu graficznego.
- Składki ZUS: Zasadniczo umowa o dzieło nie podlega składkom ZUS. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy zawierasz ją z własnym pracodawcą – wtedy podlega oskładkowaniu jak umowa o pracę. Od 2021 roku obowiązuje zgłaszanie umów o dzieło do ZUS, nawet jeśli nie podlegają oskładkowaniu.
- Brak minimalnej stawki godzinowej: Umów o dzieło nie obejmuje minimalna stawka godzinowa.
Kluczowe różnice między umową o pracę a umowami cywilnoprawnymi
Przedstawiamy kluczowe różnice między umową o pracę a umowami cywilnoprawnymi.
| Cecha | Umowa o pracę | Umowa zlecenie | Umowa o dzieło |
|---|---|---|---|
| Podstawa prawna | Kodeks pracy | Kodeks cywilny | Kodeks cywilny |
| Ochrona prawna (np. urlopy, L4) | Pełna (płatny urlop, chorobowe, okres wypowiedzenia) | Brak (z wyjątkiem dobrowolnego chorobowego po opłaceniu składki) | Brak |
| Składki ZUS | Obowiązkowe i pełne | Obowiązkowe (z wyjątkami) | Brak (z wyjątkiem z własnym pracodawcą) |
| Minimalna stawka | Minimalne wynagrodzenie miesięczne | Minimalna stawka godzinowa | Brak |
| Stosunek podporządkowania | Tak | Nie (większa samodzielność) | Nie (większa samodzielność) |
| Ryzyko pracodawcy | Tak | Nie (ryzyko po stronie zleceniobiorcy) | Nie (ryzyko po stronie wykonawcy) |
Wady i zalety umów cywilnoprawnych z perspektywy pracownika
Wybór umowy cywilnoprawnej wiąże się zarówno z korzyściami, jak i istotnymi ograniczeniami dla Ciebie, jako osoby wykonującej pracę.
Wady dla pracownika
Główne wady dla Ciebie, jako pracownika, wynikają z braku pełnej ochrony Kodeksu pracy. Nie przysługują Ci uprawnienia, które są standardem przy umowie o pracę.
- Brak pełnej ochrony: Nie przysługuje Ci płatny urlop wypoczynkowy, urlop na żądanie, zasiłek chorobowy (chyba że dobrowolnie opłacisz składkę chorobową przy umowie zlecenie), ani okres wypowiedzenia.
- Ograniczone ubezpieczenia społeczne: W przypadku umowy o dzieło brakuje składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe, co negatywnie wpłynie na wysokość Twojej przyszłej emerytury. Umowa zlecenie, choć obejmuje obowiązkowe składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe (oraz zdrowotne), nadal oferuje mniejszą ochronę socjalną niż umowa o pracę, wpływając na przykład na niższą wysokość przyszłej emerytury i ograniczony dostęp do świadczeń chorobowych (o ile nie opłacono dobrowolnej składki).
- Mniejsza stabilność: Brak okresu wypowiedzenia oraz niestabilna podstawa zatrudnienia, często postrzegana przez instytucje finansowe jako niższa wiarygodność dochodu, utrudniają uzyskanie kredytów hipotecznych czy konsumenckich.
Zalety dla pracownika
Umowy cywilnoprawne, choć posiadają wady, oferują także konkretne korzyści, zwłaszcza gdy priorytetem jest elastyczność.
- Większa elastyczność: Samodzielnie decydujesz o czasie i miejscu wykonywania pracy. To idealne rozwiązanie dla studentów, freelancerów czy osób łączących różne zajęcia.
- Potencjalnie wyższe wynagrodzenie netto: Dzięki niższym obciążeniom składkowo-podatkowym (szczególnie przy umowie o dzieło), Twoje wynagrodzenie „na rękę” może być wyższe niż przy umowie o pracę o tej samej wartości brutto.
- Możliwość łączenia prac: Ułatwiają dorabianie, budowanie portfolio czy zdobywanie doświadczenia w różnych dziedzinach.
Wady i zalety umów cywilnoprawnych z perspektywy pracodawcy
Przedsiębiorco, umowy cywilnoprawne oferują elastyczność i potencjalne oszczędności, lecz niosą również ryzyko rekwalifikacji przez organy kontrolne i związane z tym konsekwencje finansowe.
Zalety dla pracodawcy
Pracodawcy chętnie sięgają po umowy cywilnoprawne ze względu na korzyści finansowe i organizacyjne.
- Niższe koszty zatrudnienia: Brak lub niższe składki ZUS, brak konieczności opłacania urlopów, zwolnień lekarskich, odpraw czy innych świadczeń wynikających z Kodeksu pracy to realne oszczędności dla Twojej firmy.
- Mniejsza biurokracja: Ograniczenie formalności kadrowych i uproszczenie prowadzenia dokumentacji pracowniczej oszczędza czas i energię.
- Większa elastyczność: Łatwiejsze zarządzanie zespołem, szczególnie przy projektach krótkoterminowych, sezonowych lub wymagających specyficznych umiejętności. Szybkie zakończenie współpracy, gdy projekt się zakończy.
Wady dla pracodawcy
Umowy cywilnoprawne niosą ze sobą ryzyka, zwłaszcza prawne i te dotyczące motywacji wykonawców.
- Mniejsza lojalność i zaangażowanie: Osoby na umowach cywilnoprawnych mogą czuć mniejsze przywiązanie do firmy i wykazywać niższe zaangażowanie z powodu braku poczucia stabilności i pełnej ochrony, którą oferuje umowa o pracę.
- Zwiększona rotacja: Brak okresu wypowiedzenia ułatwia wykonawcom odejście, prowadząc do zwiększonej rotacji i generując dodatkowe koszty rekrutacji oraz wdrożenia.
- Ryzyko przekwalifikowania umowy: Najpoważniejszą wadą jest ryzyko uznania przez Państwową Inspekcję Pracy (PIP) lub ZUS, że umowa cywilnoprawna faktycznie spełnia kryteria umowy o pracę. W takim przypadku grozi Ci obciążenie zaległymi składkami, odsetkami, karami finansowymi oraz konieczność uregulowania wszystkich świadczeń pracowniczych.
Kiedy „umowa śmieciowa” może być dobrym rozwiązaniem?
Mimo kontrowersji, umowy cywilnoprawne mają uzasadnienie w konkretnych sytuacjach. To doskonałe rozwiązanie, jeśli ich charakter idealnie odpowiada rzeczywistym warunkom współpracy.
- Dla kogo są idealne? Dla studentów (szczególnie ze względu na zwolnienie z ZUS do 26. roku życia), freelancerów, osób dorabiających, artystów, specjalistów realizujących konkretne projekty, a także dla osób w okresie przejściowym między stałymi zatrudnieniami. Z mojego doświadczenia: dla tych grup to często jedyna realna opcja na elastyczne wejście lub powrót na rynek pracy.
- Kiedy sprawdzą się najlepiej? Przy jednorazowych projektach, zleceniach trwających od kilku dni do kilku tygodni, specyficznych zleceniach oraz w elastycznych formach współpracy, gdzie kluczowy jest jasno określony rezultat lub wykonanie konkretnych czynności bez stałego podporządkowania.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Przygotowaliśmy dla Ciebie odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące umów cywilnoprawnych.
Czym tak naprawdę jest „umowa śmieciowa”?
„Umowa śmieciowa” to potoczne określenie umów cywilnoprawnych, takich jak umowa zlecenie czy umowa o dzieło. Reguluje je Kodeks cywilny. W przeciwieństwie do umowy o pracę, nie zapewniają one typowych praw pracowniczych, np. płatnego urlopu czy okresu wypowiedzenia.
Jakie są główne różnice w składkach ZUS między umową zlecenie a umową o dzieło?
Umowa zlecenie podlega obowiązkowym składkom na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, z pewnymi wyjątkami. Umowa o dzieło co do zasady nie podlega składkom ZUS, chyba że zostanie zawarta z własnym pracodawcą.
Jakie ryzyko ponosi pracodawca, zawierając umowę cywilnoprawną zamiast umowy o pracę?
Główne ryzyko dla pracodawcy to przekwalifikowanie umowy przez ZUS lub Państwową Inspekcję Pracy na umowę o pracę. Wiąże się to z koniecznością uregulowania zaległych składek ZUS, odsetek, kar finansowych oraz wszystkich świadczeń pracowniczych.
Czy „umowa śmieciowa” może zostać przekwalifikowana na umowę o pracę?
Tak, jeśli warunki wykonywania pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej spełniają cechy stosunku pracy (praca pod kierownictwem, w określonym miejscu i czasie, osobiście), organy kontrolne mogą uznać ją za ukrytą umowę o pracę.
