Organizacje pozarządowe – czym są?

Organizacje pozarządowe to organizacje, które nie są nastawione na zysk i są finansowane głównie przez członków lub społeczeństwo. Ich celem jest wspieranie, rozwijanie i promocja różnych działań mających na celu poprawę jakości życia ludzi. Służą one także do wyrażania postulatów oraz ich obrony poprzez stałe monitorowanie różnych zagadnień społecznych oraz lobbowanie u władz publicznych. Przeczytaj nasz artykuł i powiększ swoją wiedzę na temat organizacji pozarządowych, ich rodzajów oraz sposobów działania!

Definicja organizacji pozarządowych w świetle ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie

Organizacje pozarządowe (NGO) w Polsce są prawnie zdefiniowane w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, zaktualizowanej w 2024 roku. Zgodnie z art. 3 ustawy, NGO to organizacje i podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego i niezarobkową, działające na rzecz dobra publicznego, które nie są jednostkami sektora finansów publicznych.

Do NGO zalicza się przede wszystkim stowarzyszenia, fundacje oraz inne podmioty, które działają niezależnie od władz państwowych i samorządowych, nie nastawiając się na osiąganie zysków. Organizacje te funkcjonują jako sektor trzeci, obok sektora publicznego i prywatnego, realizując zadania społeczne w obszarach takich jak edukacja, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, kultura, sport, ochrona środowiska czy promocja demokracji i obywatelskiego zaangażowania.

Aby formalnie zostać uznaną za NGO, podmiot musi spełniać określone kryteria, m.in.: niezależność od sektora finansów publicznych, działalność niekomercyjną oraz brak przynależności do organów władzy publicznej i partii politycznych. Mogą to być osoby prawne (np. stowarzyszenia rejestrowe, fundacje) lub jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej (np. stowarzyszenia zwykłe, koła gospodyń wiejskich).

Podmioty formalnie zaliczane do NGO, ale z ograniczeniami

W szerokim rozumieniu do organizacji pozarządowych zalicza się także partie polityczne, związki zawodowe, organizacje pracodawców oraz organizacje kościelne. Jednak ich dostęp do statusu organizacji pożytku publicznego (OPP) oraz związanych z tym przywilejów, takich jak korzystanie z 1% podatku dochodowego, jest ograniczony lub wykluczony.

Przykładowo, art. 3 ust. 4 ustawy wyklucza partie polityczne i związki zawodowe z możliwości ubiegania się o status OPP i otrzymywania dotacji publicznych na takich zasadach jak pozostałe NGO. Podmioty te działają na podstawie odrębnych przepisów i mają ograniczony dostęp do środków publicznych.

Podmioty wyłączone z definicji organizacji pozarządowych

Do organizacji pozarządowych nie zalicza się m.in.:

• organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej, kontroli państwowej, sądów i trybunałów,
• jednostek samorządu terytorialnego oraz ich związków,
• agencji wykonawczych,
• uczelni publicznych,
• Narodowego Funduszu Zdrowia,
• jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych,
• samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej,
• państwowych i samorządowych instytucji kultury oraz państwowych instytucji filmowych,
• Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i ich funduszy,
• Polskiej Akademii Nauk i tworzonych przez nią jednostek organizacyjnych,
• państwowych funduszy celowych,
• innych państwowych lub samorządowych osób prawnych powołanych do wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, jednostek badawczo-rozwojowych, banków i spółek prawa handlowego,
• instytucji gospodarki budżetowej.

Te podmioty działają na podstawie odrębnych przepisów i mają inny charakter niż NGO, które mają być niezależne od władzy publicznej i działać na rzecz dobra wspólnego.

Różnorodność form organizacji pozarządowych

NGO występują w różnych formach prawnych i organizacyjnych, co pozwala im działać elastycznie w wielu obszarach życia społecznego:

• Stowarzyszenia – zarówno zwykłe (bez osobowości prawnej) jak i rejestrowe (z osobowością prawną),
• Fundacje – powołane do realizacji celów statutowych, często o charakterze filantropijnym lub publicznym,
• Kluby sportowe – realizujące cele społeczne i sportowe,
• Spółdzielnie socjalne – organizacje prowadzące działalność gospodarczą z celem reintegracji społecznej i zawodowej, mogące realizować cele pożytku publicznego,
• Spółki non-profit – działające bez nastawienia na zysk,
• Organizacje kościelne i wyznaniowe – działające na rzecz wspólnot religijnych, realizujące cele społeczno-kulturalne, oświatowo-wychowawcze czy charytatywno-opiekuńcze,
• Grupy samopomocowe – działające lokalnie na rzecz wsparcia swoich członków,
• Federacje i związki pracodawców – organizacje reprezentujące interesy przedsiębiorców.

Podstawa prawna i formalne kryteria organizacji pozarządowych

NGO w Polsce funkcjonują na podstawie Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Aby podmiot mógł być uznany za organizację pozarządową, musi spełniać następujące kryteria:

• Niezależność od sektora finansów publicznych – nie mogą być częścią administracji publicznej ani instytucji rządowych,
• Działalność niekomercyjna – nie działają dla osiągania zysku gospodarczego, a dochody przeznaczają na realizację celów statutowych,
• Brak przynależności do organów władzy publicznej i partii politycznych – co wyklucza m.in. partie polityczne i związki zawodowe z pełnego zakresu uprawnień NGO.

Dzięki tym kryteriom NGO stanowią samodzielny sektor społeczny, zwany sektorem trzecim, obok sektora publicznego i prywatnego.

Różnice między stowarzyszeniem a fundacją

Rodzaje stowarzyszeń

• Stowarzyszenie zwykłe – mało formalna forma, nie posiada osobowości prawnej, nie może ubiegać się o status OPP, przeznaczona do działalności niezarobkowej o niewielkim zakresie.
• Stowarzyszenie rejestrowe – posiada osobowość prawną, wymaga rejestracji w KRS, może ubiegać się o status OPP, prowadzi działalność na większą skalę.

Rodzaje fundacji

• Fundacje rodzinne – zabezpieczające majątek rodzinny i wspierające członków rodziny.
• Fundacje celowe – powołane do realizacji określonych zadań publicznych lub społecznych.
• Fundacje charytatywne – skupione na pomocy potrzebującym, często działające na szeroką skalę.

Klasyfikacja organizacji pozarządowych – osoby prawne i jednostki bez osobowości prawnej

NGO dzieli się na dwie grupy ze względu na formę prawną:

• Osoby prawne – podmioty posiadające osobowość prawną, takie jak stowarzyszenia rejestrowe, fundacje, partie polityczne, związki zawodowe.
• Jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej – np. stowarzyszenia zwykłe, koła gospodyń wiejskich, uczelniane organizacje studenckie, niektóre kluby sportowe.

Jednostki bez osobowości prawnej mogą prowadzić działalność pożytku publicznego i korzystać z określonych uprawnień, choć ich możliwości są często bardziej ograniczone.

Rola organizacji pozarządowych w społeczeństwie i sektorze trzecim

Organizacje pozarządowe są fundamentem sektora trzeciego, który obok sektora publicznego i prywatnego pełni kluczową rolę w życiu społecznym. Ich znaczenie obejmuje:

• Realizację zadań społecznych – pomoc społeczna, edukacja, ochrona zdrowia, ochrona środowiska, kultura.
• Wzmacnianie demokracji i obywatelskiego zaangażowania – lobbing, kampanie społeczne, inicjatywy oddolne, monitoring działań władz.
• Promowanie wartości solidarności i wolontariatu – angażowanie osób w działania na rzecz innych.
• Innowacje społeczne – wprowadzanie nowych rozwiązań tam, gdzie sektor publiczny i prywatny zawodzą.
• Partnerstwo z administracją publiczną – współpraca w realizacji programów publicznych i wspieranie rozwoju lokalnych społeczności.

W ten sposób NGO pełnią rolę pomostu między obywatelami a instytucjami państwowymi, wzmacniając społeczeństwo obywatelskie.

Finansowanie organizacji pozarządowych i metody fundraisingu

Finansowanie działalności NGO jest kluczowe dla ich funkcjonowania. Główne źródła środków to:

• Dotacje i granty – z budżetu państwa, samorządów oraz funduszy unijnych.
• 1% podatku dochodowego – możliwość przekazania 1% podatku na wybraną organizację pożytku publicznego.
• Darowizny i sponsoring – środki od osób prywatnych i firm wspierających NGO.
• Przychody z działalności statutowej i gospodarczej – np. opłaty za usługi, sprzedaż produktów związanych z misją organizacji.
• Fundraising i kampanie społeczne – aktywne pozyskiwanie funduszy online i offline.

Organizacje coraz częściej profesjonalizują działania fundraisingowe, wykorzystując marketing, media społecznościowe i budując trwałe relacje z darczyńcami.

Statystyki i dane dotyczące organizacji pozarządowych w Polsce

• Łączna liczba NGO działających w Polsce to około 143 000.
• Wśród nich około 80 000 to stowarzyszenia i fundacje.
• Poziom zaufania społecznego do NGO wynosi około 56%.
• Organizacje otrzymują corocznie znaczący udział środków z 1% podatku dochodowego.
• Wolontariat w NGO angażuje około 61% osób czynnych społecznie.
• Łączne roczne budżety NGO sięgają setek milionów złotych, pochodzących z dotacji, darowizn, grantów i działalności statutowej.